معماری هنر ایده

معماری مسجد

قسمت چهارم

محمد علي آبادي

تزيينات در مسجد

بورکهارت می گوید که هنر اسلامی به ویژه در آنجا که با مکان های عبادت حضرت حق مربوط می شود فضایی را می آفرینند که در آن عبادت حق آن چنان است که شایسته است انجام پذیرد. فضایی که بر رحمت فرشتگان گشوده و در مقابل وسوسه های تاریک شیطانی بسته است. (بوکهارت، هنر اسلامی ، زبان و بیان)

چنین فضایی در آن واحد به دو عملکرد که مکمل یکدیگرند پاسخ می گوید: نخست آن که زیبایی عبادت حق را جلوه گر می سازد و در همان زمان آن زیبایی را حفظ می کند در این رابطه آنچه که از اصول شریعت قابل استنتاج است به قرار زیر است:

الف) عظمت و جلال مسجد

حضرت امام خمینی در باب عظمت و جلال مکان های عبادت در کتاب کشف الاسرار خود آیه 33 سوره حج را سند بحث خویش قرار می دهد در این آیه کریمه مبارکه می خوانیم:

«و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب» کسی که شعارهای خدا را (که زیر بنای آنها عبادت است) احترام کند از پرهیزکاری قلب اوست.

و در تفسیر آن می فرماید:

«دل نورانی و پاکیزه ای که خدا را بزرگ می شمارد شعار خدایی را بزرگ می شمارد و بزرگترین تعظیم شعائر الهی آن است که جایگاه او با عظمت و دستگاه باشد و محل عبادت خدا مورد رغبت وار دین و جلب کننده قلوب آنها باشد. در این محل های محترم (مساجد و زیارتگاه ها) همه می دانیم و می دانید که در هر روزی صدها هزار مسلم پاک به عبادت خدا و مدح و ستایش او و نماز و نیاز به درگاه مقدس او اشتغال دارند چه بهتر از اینکه برای تعظیم عبادت خدا و شعار الهی یک قبه عالی مقام و سر بلندی و یا مسجد با عظمت و جلالی بنا شود که مردم به وارد شدن در آن میل کنند و بزرگان عالم که عادت به ورود به بارگاه های با عظمت دارند نیز با مردم در عبادت و نماز شرکت کنند (خداوند در سوره مبارکه نور) پس از آنکه آیه نور را بیان می کند می فرماید:

فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیه اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال

(آن قندیل) در خانه هایی است که خدا اذن داده آنها را مرتفع کنند و ذکر شود در آنها اسم خدا و تسبیح شود خدا در آنها هر صبح و شام .... و خدا اجازه داده است که این خانه ها مرتفع و عالی قدر باشند و با عظمت و شکوه بنا نهاده شوند و همه می دانند که شکوه و عظمت ظاهری در قلب چه آثاری دارد.»

آن گاه حضرت امام با اشاره به این نکته که عظمت اسلام و قرآن و بزرگان اسلام البته به راستی و درستی قانون های محکم اسلامی و معارف و حقایق بلند پایه آنها و نیز تربیت ها و تعلیمات خردمندانه آن بزرگان است که کفیل سعادت ابدی و نورانیت همیشگی و عهده دار زندگانی هر دو جهان اند می فرماید:

«لیکن چون چشم های تنگ و ظاهر بین ما از عظمت های صوری یادگارهایی (را نیز) به قلب تحویل می دهند و از عظمت بنیان (خانه) عظمت صاحب آن را در می یابند اسلام تعظیم خانه هایی را که در آنها عبادت می شود و عظمت (ظاهری) شعار دینی را (نیز) مهم شمرده و جزو دستورات قرآنی قرار داده است...»

آن گاه در نتیجه گیری از این بحث می فرمایند اگر ساختن گنبد و بارگاه و بناهای باشکوه مساجد شرک است «باید همه مردم متدین دنیا مشرک و بت پرست باشند... پس رفتن به مکه و طواف کعبه و ... همه شرک است نعوذ بالله.

با توجه به حدیث مذکور از حضرت امام صادق (ع) که در بخش سمبل ها و با عنوان «مسجد حضور حضرت حق» آمد و نیز با آنچه از حضرت امام خمینی در فوق ذکر شد مشخص می شود که عظمت و جلال ظاهری مساجد و دیگر مکان های عبادت به عنوان تجسمی نمادین از شکوه و جال بارگاه حضرت حق – البته به شرط آنکه از نظر اقتصادی جامعه ی اسلامی توان انجام آن را داشته باشد و انجام آن باعث معطل ماندن امور حیاتی جامعه اسلامی و یا از بین رفتن حقوق دیگران نشود نه تنها گناه و نکوهیده نیست بلکه امری پسندیده و نشان از معرفت بندگان مخلص در متجلی جمال و جلال دستگاه حضرت حق دارد.

سادگی مکان های عبادت

منظور از سادگی در اینجا پرهیز از پیرایه هایی است که نه تنها در بالاتر بردن کیفیت و فضای ملکوتی مورد نیاز برای انجام هر چه بهتر و باشکوهتر عبادت حضرتش نقشی ندارند بلکه وجود آنها تنزل کیفی این فضای ملکوتی را در پی داشته و در نتیجه باعث از بین رفتن حال ویژه ی عبادت کنندگان خواهد شد.

با کمی دقت و تفکر در چگونگی این امر تزیینات و زیبایی های صورتی در موجودات طبیعی که آفرینش آنها در مجرای سنت کامله و لا یتغیر الهی انجام پذیرفته و می پذیرد در خواهیم یافت که در امر زیبا ساختن ظاهرآنها اجزای ویژه ای که منحصراً بدین منظور به کار گرفته شده باشند و به جز تزیین صوری آن موجود نقش دیگری در فراهم آوردن نیازهای اجزاء دیگر سیستم و با عملکرد بهتر کل سیستم به عنوان یک موجود هدفمند نداشته باشند وجود ندارد به عبارت دیگر هر یک از اجزاء یک موجود طبیعی و نقشی در تزیین صورت و زیبایی ظاهری آن دارد یکی از اجزای ضروری آن موجود به عنوان یک سیستم است و نقشی گریز ناپذیر در عملکرد کامل آن موجود به خودی خود دارد و نیز به عنوان یکی از اجزای نظام های بزرگتر طبیعی به شمار می آید.

 امر تزیینات در مساجد زیارتگاهها و یا دیگر مکان های عبادی نیز از این مقوله جدا نیست و اجزایی که به جهت زیبا سازی صوری فضا به کار گرفته می شوند نه تنها باید در بالا بردن کیفیت فضای ویژه عبادت و زیارت نقشی موثر داشته باشند بلکه در عملکرد فیزیکی و ساختاری بنا نیز دخالتی جدی داشته باشند.

به منظور حفظ سادگی مکان های عبادت گروه بسیاری از فقهای اسلامی منجمله حضرت امام خمینی (ره) از تزیینات مسجد با طلا نهی فرموده اند. (رجوع ک.ب. روح ا... الموسوی، رساله عملیه، ص 908)

شیخ طه ولی از نویسندگان اهل سنت نیز با نقل از صحیح بخاری و سنن ابی داوود می گوید یکی از شاخصه های مهم مساجد اسلام سادگی در تزیینات آنها بوده است.

تزيينات مساجد اوليه اسلام

ابن عثمان بود که برای اولین بار ستون های مسجد را به نوعی چوب کنده کاری شده تزیین کرد (طه ولیف المساجد فی الاسلام، ص 326 و 327) بعد از او این معاویه ابن ابوسفیان خلیفه ی اموی بود که مطابق با نظر ارنست کهنل، اولین کسی بود که سادگی یعنی خصیصه ی بارز معماری اسلامی را با تزیینات طلا و نقره تعویض کرد به طوری که از نظر تزیینات مساجد تفاوتی با کلیساهای مسیحی یا کنیسه های یهودی نداشت. (رجوع ک.ب.ارنست کهنل، هنرهای اسلامی)

ب) نهی استفاده از کارهای تجسمی یا صورت های طبیعی

شریعت اسلام قرار دادن مجسمه یا طرح و یا هر گونه تصویری که در آن صورت طبیعی موجودات جاندار اعم از حیوانات و گیاهان آورده شده باشد را در مکان های عبادت خواه آن مکان مسجد باشد و یا هر مکان دیگری که در آن عبادت خداوند (نماز ) صورت می پذیرد جایز نمی شمارد (ر.ک.ب. مجلسی، بجار، ج 76، ص 328، روایت 1 و نیز روح ا... الموسوی الخمینی، رساله عملیه، مسئله 898)

به عنوان پایه ی هنرهای اسلامی باعث آفرینش نقوش اسلامی و نمایش استیلیزه طبیعت و فرم های طبیعی در تمامی زمینه های هنر اسلامی چون قالیبافی سرامیک، کارهای چوبی، (همچون منبت کاری) و گچبری شده است.

بوکهارت در مورد نهی تصویر صورت جانداران به عنوان یکی از ارکان اساسی و عمده هنر اسلامی می گوید:

«مخالفت با تصویر جانداران در اسلامی از دو جنبه قابل بررسی است یکی آنکه وقار و هیمنه ازلی بشر را که به «صورت خدا» آفریده شده محفوظ می دارد تا در یک اثر هنری که لزوماً محدود ناقص نیز هست نگاشته نشود و یا در مورد سوء استفاده قرار نگیرد از سویی نیز هیچ چیزی نباید حتی به صورت نسبی و موقتی میان آدمی و خدای نادیده حایل شود. آنچه در برابر همه دیدگاه ها پای می فشرد و استوار می ماند آن است که اسلام می گوید لا اله الا الله که همه نظرهای دیگر را در برابر الوهیت باطل می سازد و بدان مجال جلوه گری نمی دهد.» (بوکهارت هنر اسلامی، ص 43.)

در تشریح ظهور خدا گونه روح انسان بوکهارت خاطر نشان می سازد که «از نقطه نظر اسلامی، صورت الهی آدم جوهراً شامل هفت قوه کیهانی است که در آنها موصوف به صفات الهی شده است مانند حیات ، علم، اراده، قدرت، شنوایی، بینایی و کلام که البته این صفات در انسان محدود است و حال آنکه در خدا چنین نیست. حتی در آنجا که به انسان نسبت داده می شوند قابل دیدن نیستند و فراتر از شکل مادی انسان بوده و می تواند موضوع هر هنری قرار بگیرد.» (بوکهارت، هنر اسلامی، ص 50)

برگرفته از :

مجموعه مقالات همایش معماری مسجد:گذشته ،حال ، آینده – جلد اول – دانشگاه هنر

ص  318 - 321

برای مشاهده دیگر مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد به آرشیو مطالب معماری مسجد مراجعه فرمایید.

آرشیو مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد