معماری هنر ایده

معماری مسجد 

قسمت پنچم

محمد علي آبادي 

ج) تزييناتی مجازند که حدود الهی را نقض نمی کنند.

مطابق با آنچه که از قرآن کریم بر می آید نفس تزیینات در مسجد حرام نیست بلکه آنچه در این زمینه از آن نهی شده است همانا شکستن قانون خدا و حدود معقولی است که برای هر مسئله منجمله امر تزیینات در مسجد در نظر گرفته شده است. در زبان قرآن کریم این نادیده گرفتن قانون و شکستن حدود الهی «اسراف» نام نهاده شده است. قرآن کریم و حدیق به عنوان دو منبع اصلی و سرچشمه ی تفکر توحیدی اسلام متفقاً اسراف را مترادف با ظلم و بی عدالتی (به معنی عدم تعادل گرفته اند. قرآن کریم می فرماید:

قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد وادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودن. فریقا هدی و فریقا حق علیهم الصلاله انهم التخدوا الشیاطین اولیا من دون الله یحسبون انهم مهتدون. یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لا یحب المسرفین قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه کذالم نفصل الایات لقوم یعلمون قل انما حرم بی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغی بغیر الحق و ان تشرکوا بالله مالم ینزل به سلطاناً و ان تقولوا علی الله ما لا تعلمون.»

بگو ( ای پیامبر) پروردگارم شما را به عدل و درستی امر کرده و نیز فرموده که در هر عبادت رو به سوی او آورید و خدا را از سر اخلاص بخوانید که چنانچه اول بار شما را بیافرید دیگر بار به سوی او باز آیید. گروهی هدایت یافته و گروهی در گمراهی ثابت شدند به دستی که ایشان خدا را گذارده و شیطان ها را به دوستی خویش برگرفتند و گمان کردند که راه راست را یافته اند. ای آدمی زادگان زینت های خویش را در هر مسجدی برگیرید، بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید همانا خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد. بگو (ای پیامبر) چه کسی زینت های خدا را که برای بندگان خدا آفریده حرام کرده است و از صرف رزق حلال و پاکیزه .منع کرده بگو این نعمت ها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها و نیکوتر از اینها در آخرت برای ایشان خواهد بود. این چنین خداوند آیاتش را برای اهل دانش به روشنی و تفصیل بیان می کند بگو (ای پیامبر) آنچه را که پرودگار من تجریم فرموده عبارت اند از انجام کارهای زشت خواه در پنهان باشد و خواه آشکار و انجام گناهان ظلم و شریک گرفتن بر خدا در حالی که بر این شرکتان دلیلی ندارید و اینکه از روی جهالت چیزی را که در آن علم ندارید به خداوند نسبت ندهید. (قرآن کریم، 33 - 29 - 7 اعراف)

مرحوم طباطبایی با ذکر حدیثی از امام باقر (ع) (به نقل از مجمع البیان) می گوید «اسراف یعنی شکستن قوانین و حدودی که توسط خداوند قرار داده شده است (المیزان ، ج 5ف ص 485) ایشان در تفسیر بخش نخست آیات فوق الذکر پس از بیان سفارش حق تعالی نسبت به میانه روی در امور می فرماید هیچ چیز نباید بنده عابد را از معبود جدا سازد. اینکه بنده نمازگزار بایستی در سجده تنها و تنها متوجه حضرت حق باشد و نه هیچ چیز دیگر. حتی خود عبادت (و مسائل پیرامونی آن مانند چگونگی های شکلی و صوتی آن ) اگر مورد توجه عابد قرار گیرد او را از خدا ( یعنی معبود مورد پرستش ) دور کرده است و این خود خلاف معنای عبادت که متوجه خدا بودن است می باشد (المیزان، ج 87، ص 102)

بنابراین منظور از اقامه وجه عابد در مسجد که در آیه فوق آمده متوجه ساختن کلیه حواس ظاهری و باطنی خود (یعنی دل) به حضرت حق است به طوری که از هر چیز دیگری منقطع شود. پس استفاده از هر نوع زینتی به شرط آنکه در انحراف حواس عابد از معبود نقش داشته باشد نهی شده است چه آن گروه از زینت ها که در لباس نمازگزار مطرح است و چه زینت هایی که در تزیین مکان عبادت به کار گرفته می شوند.

مرحوم علامه فقید طباطبایی در تعریف زینت های مجاز و لزوم استفاده از آنها می فرمایند زینت به معنی آنچه که انسان در جهت از بین بردن مفاسد و معایب خود صورت خویش و آنچه منسوب به اوست را چنان بیاراید که خویشایند دیگران باشد. ضرورت زندگی اجتماعی است که در آن انسانها با یکدیگر مربوط بوده و نسبت به چگونگی برقررای این ارتباط مسئول اند و این با عنایت به این معنی از جامعه است که از اجزای جدایی ناپذیر امور آن زیبایی و زشتی ، دوستی و دشمنی و خواستن یا نخواستن است که به افراد جامعه و امور مربوط به آنها اطلاق می گردند. (المیزان، ج 8، ص 112)

مطابق با نظر مرحوم طباطبایی منظور از رزق حلال و پاکیزه در آیات فوق مجموع نیازمندی های انسانی اعم از مسکن، لباس و غیره است که مناسب و ملایم با طبع انسانی و سازگار با وضع ساختمانی اوست و البته تشخیص این امر بر عهده حواسی است که توسط آنها قادر به تمیز نوع سازگار آن از ناسازگارش شده است.

در معنای اسراف آنچه از آیات مذکور در فوق بر می آید این است که یک مسلمان نسبت به چگونگی استفاده از مواهب طبیعت منجمله حیات جسمانی و روحانی خویش در نزد خدای آفریننده مسئول است.

عمل خداوند بر عدالت قرار دارد او هر چیزی را در مناسب ترین و حقیقی ترین مکان و مقام ممکنه از نظام جهان قرار داده و با توجه به مکان و مقام مربوطه خود شی و ارتباط آن با محیط و اجزای پیرامون آن شکل اندازه و دیگر ویژگی های کیفی و کمی لازم را برای آن مقرر کرده است وجود هر چیزی در نظام طبیعت با توجه و براساس اصل نیاز حقیقی نظام طبیعت به آن چیز مستتر است استفاده از مواد و اشیاءی مادی به عنوان نعمت های خدادادی نیز باید به طور معقول و در جهت ایجاد فضای مناسب زیست انسانی و حیوانی و تکامل او در مسیر رشد حقیقی و به سوی هدف حقیقی که پروردگار برایش مقرر ساخته باشد. و بنابراین هر عملی که در جهت ضایع ساختن این نعمت ها انجام پذیرد از نظر خداوند آفریننده نعم مردود و محکوم است ضایع ساختن این نعمت ها همانا استفاده آنها در راهی است که در آن راه این نعمت ها نقشی در فرایند رشد و تکاملی انسانی و حیوانی بشر نداشته باشند و یا اینکه حتی ممکن است استفاده از آنها در جهت ایجاد اشکال و مانع در این فرایند باشد. و این همان معنی اسراف به مفهوم ظلم و بی عدالتی است به طوری که این امر در به هم ریختن نظام طبیعت نیز نقش موثر دارد. (برای اطلاع بیشتر مراجعه کنید به تفسیر آیات 5 الی 9 از سوره مبارکه الرحمن در المیزان اثر علامه فقید مرحوم طباطبایی)

بنا بر همین استدلال استفاده و یا پرداختن به هر یک از موارد گوناگون تزیینات در مسجد و یا دیگر امکنه زیارتی و عبادتی چون کاشیکاری ، آجری کاری ، گچبری ، مقرنس و حتی چوب کاری ها و کارهای تزییناتی چوبی به شرط داشتن عملکردی مفید و موثر در حداقل یکی از دو زمینه ی ساختمان فیزیکی و یا عملکردی بنا که همان فراهم آوردن فضای مناسب عبادت و حفظ این فضا در برابر نیروهای مزاحم مجاز و حق است.

در تعریف و تبیین حد مجاز پرداختن به این امور علاوه بر اصل فوق اصل «رعایت اعتدال و اقتصاد» است که از حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام قابل استنتاج است و در این راه بسیار راهگشاست . حضرت در تفسیر کریمه «ولاتسرفوا انه لا یحب المسرفین» در خطاب به ابان ابن تغلب می فرمایند مال مال خداست که به ودیعت به دست هر کس بخواهد می سپارد و خوردن و آشامیدن و پوشیدن و نکاح و سواری و سایر انواع متصرفات در آن مباح کرده به شرطی که رعایت اعتدال و اقتصاد را بنماید و مازاد آن را به فقرای مومنین رسانیده و یا با آن امور خود را صلاح کند و گرنه همه آن تصرفات حرام خواهد بود آن گاه جمله «ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین» را تلاوت کرده و سپس در مقام مثال اضافه کردند آیا می پنداری خدا کسی را در مال که به او داده است امین می کند که اسبی به ده هزار درهم بخرد و حال آنکه اسبی به ارزش بیست درهم او را کفایت می کند. و کنیزی به ارزش هزار دینار بخرد و حال آنکه کنیزی به ارزش بیست درهم برای او کافی است و از طرفی می فرماید که اسراف مکنید زیرا خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد . (المیزان، ج 8ف ص 120 - 129 به نقل از تفسیر عیاشی)

آنچه از حدیث فوق بر می آید آنکه میزان استفاده از امور تزیینات در مسجد و یا دیگر امکنه ی زیارتی – عبادتی با توجه به اصل اعتدال و اقتصاد اولاً بستگی به شرایط و چگونگی احوال اقتصادی جامعه دارد ثانیاَ استفاده از این امور در حد ضرورت و نیاز حقیقی باشد و ثالثاً دیگر امور ضروری و نیازهای اصولی افراد یا جامعه اسلامی به دلیل نداشتن بودجه کافی معطل نمانده باشد. در غیر این صورت هر گونه پراختن به این امور تزیینی با توجه به حدیث فوق قابل اشکال و بررسی جدی است.

و لذا می بینیم در آغاز اسلام که جامعه اسلامی و مسلیمن (به عنوان افراد جامعه) از وضع مناسب اقتصادی برخوردار نیست. مسجد پیامبر اکرم صل الله علیه و آله وسلم در ساده ترین صورت ممکنه و در حد نیاز یعنی مکانی پاکیزه برای اجتماع مسلمین و بر پایی صفوف نماز شکل می گیرد و تزییناتش قلوب باصفا و دلهای آکنده از ایمان مومنین است دلهایی مزکی از هر گونه آلودگی ها و زشتی های شیطانی چون نخوت، غور و تکبر، بخل ، حسد و آزمندی و آماده برای پذیرایی از صاحبخانه.

برگرفته از :

مجموعه مقالات همایش معماری مسجد:گذشته ،حال ، آینده – جلد اول – دانشگاه هنر

ص   321 - 324

برای مشاهده دیگر مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد به آرشیو مطالب معماری مسجد مراجعه فرمایید.

آرشیو مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد