معماری هنر ایده

در سال 653 هجری هجوم دیگری از سوی مغولان به دست هلاکو یکی از نوه های چنگیز آغاز شد هلاکو نیز مانند اجدا خود به ویرانی شهرها پرداخت و از طرفی به قیام دویست ساله اسماعیلیان در قلعه الموت پایان داد.

بعد از آنکه مغولان شهرهای آباد را ویران کردند، مجبور شدند برای بقا و ایجاد حکومت جدید پاره اندیشی کنند و ممالک مفتوحه را سروسامانی بدهند. آنها به زودی دریافتند که برای ادامه حکومت به عناصر و عوامل داخلی نیازمندند. از این رو حکومت آنان که به سلسله ایخانی معروف است با صدارت دانشمندان ایرانی چون خواجه نصیرالدین طوسی آغاز شد. وی در توسعه فرهنگ ایران در دوره ی ایلخانی نقش اساسی داشت.

به این ترتیب تجدید فرهنگ ایران اسلامی آغاز شد و هلاکو در ایران ساکن و موسس سلسله ایلخانی شد و نسبت به توسعه ی علوم اظهار علاقه کرد. از جمله اقدامات او تاسیس رصد خانه ای در مراغه با کمک خواجه نصرالدین طوسی بود.

بعد از هلاکو ، حکومت به دست آباقا پسر هلاکو و بعد به او لجایتو، ارغون و غازان رسید. در این دوره روابط ایخانیان با ممالک خارج روبه توسعه نهاد و به تدریج توسعه ی هنرها به ویژه معماری وارد مرحله جدیدی شد. ایجاد بناهایی چون سلطانیه، مسجد جامع ورامین، فرومد ، مسجد ملک و پامنار کرمان و مقابری چون گنبد سرخ، گنبد علویان ، برج علاء الدین ورامین نشان دهنده ی توسعه ی معماری در این دوره است. با آغاز حکومت ابوسعید انحطاط سلسله ی ایلخانی آغاز شد و حکومتهای محلی مانند سربداران، جلایریان و مظفریان در نقاط مختلف ایران تاسیس گردید.

معماری دوره ی ایلخانی با اندک تفاوتی ادامه ی معماری دوران قبل از خود یعنی سلجوقیان است . استادکاران و معماران دوره ی ایلخانی نقشه چهار ایوانی را برای ایجاد ناهایی چون مدارس، مساجد، کاروانسراها و ... به کار بردند. نوع و شکل گنبدها به شیوه ی سلجوقی ادامه یافت. در این دوره ایوانها مرتفع و کم عرض و دیوارهای بناغء باریکتر شد.

بیشتر بناهایی که در دوره ی ایلخانی ساخته شد به دست معماران و هنرمندان محلی بود. گاهی نیز شاهان ایلخانی با صدور احکام و فرامین خواستار ایجاد بناهای مهم و باشکوه می شدند. (مانند غازانیه و سلطانیه)

هنرمندان و معماران در جوامع کوچکتر با امکانات و شیوه های محلی در شرایط مختلف اقدام به ساختن ابنیه ی مذهبی و غیر مذهبی می کردند. چون هر منطقه ذوق و سلیقه به خصوصی در معماری داشت، سبکها و اسلوبهای ویژه ای به وجود آمد که از آن میان سبک معماری آذربایجان و یزد قابل توجه است. به طور کلی از نظر مصالح ساختمانی و شکل، بین بناهایی که در شهرهای آذربایجان ساخته شده شباهتی وجود دارد که در بناهای نقاط دیگر ایران کمتر دیده می شود. معماری این دوره شاهد تحولات ویژه ای است . تزییناتی چون گچبری، کاشیکاری و آجرکاری، با مهارتی خاص زینت بخش بناها شدند. گچبری این دوره بر دوره های متقدم و متاخر برتری کامل داشته است. محراب مسجد جامع اصفهان ، مسجد جامع ارومیه، اشترجان و دیگر بناهای نشان دهنده ی اوج روند و شکوفایی این هنر تزیینی است.

آرامشی نسبی دوره ی ایخانیان دیری نپایید. در 783 هجری تیمور به ایران حمله کرد و بار دیگر قتل و غارت، شهرهای آباد و پر جمعیت ایران را فرا گرفت. تیمور در طول زندگی خود سرزمینهای وسیعی را ، از چین تا مصر و از دهلی تا استانبول و مسکو، پایمال اسب سپاهیان خود ساخت.

پس از در گذشت تیمور، شاهرخ در 807 هجری به حکومت رسید و پس از وی به ترتیب الغ بیکف ابو سعید و سلطان حسین میرزا به حکومت رسیدند. در دوره ی شاهرخ مجدداً آرامش به ایران بازگشت و ابداع آثار هنری، مانند معمناری بار دیگر شکوفا شد. در پایان عهد تیموری سلسله های جداگانه ای مانند آق قو یونلو و قراقویونلو در ایران به وجود آمدند و هنوز پنجاه سال از ظهور تیمور نگذشته بود که ولایات ایران، بجز خراسان، از دست تیموریان خارج شد.

تیمور پس از فتوحات خود شهر سمرقند را به پایتختی انتخاب کرد و برای آبادانی پایتخت خویش، معماران و هنرمندان را به سمرقند دعوت کرد. این هنرمندان به ایجاد بناهای متعدد اقدام کردند و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مرکز ابداعات هنرهای اسلامی شد. هنرمند بزرگ قوام الدین شیرازی، معمار معروف قرن نهم هجری، در ایجاد بناهای عام المنفعه سهم خاصی دارد.

تیموریان نیز مانند ایلخانیان به ایجاد بناهای مذهبی و غیر مذهبی علاقه نشان دادند و از نظر طرح و شیوه ی معماری از نقشه ها و طرحهای متداول آن زمان بهره بردند. از نظر تزیینات بنا این دوره از ادوار مهم اسلامی است. شیوه ی تزیین با کاشی معرق در عهد تیموری حکایت از آن دارد که هنرمندان این دوره در شیوه ی تزیینی به حد اعلای مهارت دست یافته بودند، به طوری که در کمتر دوره ای این چنین تزیین کاشیکاری مشاهده شده است. مساجدی مانند گوهر شاد مشهد، کبود تبریز، مدرسه ی خرگرد خراسان، مسجد جامع تیمور در سمرقند و همچنین بناهای ساخته شده در بخارا و هرات، نشان دهنده برجستگی هنر کاشیکاری و کاربرد آن در بناهای مذهبی است.